هنر تلحین در تلاوت قرآن کریم

همانطور که در نوشتار پیشین اشاره شد، عرض کردیم که برای رسیدن به قله های ترقی و هنری در  تلاوت قرآن کریم، نیازمند این هستیم تا مراتب و مراحلی را طی نماییم. در هر حوزه ای از حوزه های هنر تلاوت، مراتب و مراحلی وجود دارد که بسیاری از این موارد علمی هستند. لذا بر ما است تا این مراتب را شناخته و آنها را بکار گیریم. در نوشتار قبلی پیرامون مراتب لحنی در تلاوت قرآن کریم مباحثی عنوان شد که در زیر به آن دوباره اشاره می شود:

الف): تنغیم –  به معنی آهنگین خواندن که مبتنی بر شنیده های قبلی می باشد.

ب): تقلید –  به معنی تبعیت از یک قاری در سبک و روش تلاوت.

ج): تلحین – به معنی آهنگ گذاری کردن که مبتنی بر خلاقیت، ذوق و احساس می باشد.

همانطورکه در نوشتار پیشین نیز اشاره شد، منظور از آهنگ گذاری، تنظیم آهنگ بر روی آیات قرآن است که مبتنی بر مقولات هنری (خلاقیت)، زیبایی شناسی (ذوق و احساس) و زیبایی شناختی هنر تلاوت می باشد. در زیبایی شناسی، هنرمند به دنبال شناخت زیبایی ها و اینکه چه چیزی زیبا است می گردد ولی در زیبایی شناختی هنرمند به دنبال شناخت و بررسی عوامل و موارد زیبا کننده است. پس در زیبایی شناسی ما به دنبال شناخت زیبایی و در زیبایی شناختی به دنبال چرایی آن زیبایی می گردیم.

صاحب نظران و اساتید عرصه تلاوت نیز به دنبال مصادیق زیبایی شناسی و زیبایی شناختی هستند.         اصولاً زیبایی شناسی تلاوت، جنبه بیرونی و خارجی دارد زیرا با دیدن و شنیدن همراه است ولی زیبایی شناختی نیازمند شناخت اصول و مبانی آن هنر می باشد که نیازمند مواردی همچون تفکر، علم و اطلاعات، تحقیق و کشف . شناسایی مصادیق است.

زیبایی شناسی و زیبایی شناختی  می توانند تحت تأثیر موارد زیر قرار گیرند:

1 – احساسات و حالات روحی مردم

2 – احساسات و حالات روحی خود هنرمند

3 – ذوق و سلیقه مردم

4 – ذوق و سلیقه هنرمند

5 – تفکرات و علم هنرمند به آن هنر

6 – کیفیت خلاقیت هنرمند

7 – اعتقاد و التزام هنرمند به تبعیت از اصول و مبانی آن هنر

8 – مکتبی که هنر در قالب آن ارائه می شود

9 – مبتنی بر دین و مذهب بودن یا نبودن

10 – مقدار و کیفیت شناخت هنرمند از زیبایی شناسی و زیبایی شناختی

و بسیار موارد دیگر که باید در جای خود، مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

اما تلحین به عنوان یکی از مراتب هنری در تلاوت قرآن کریم، همواره مورد توجه صاحب نظران، اساتید و قاریان  قرار گرفته است. تلحین در هنر تلاوت از هر دو جنبه زیبایی شناسی و زیبایی شناختی بررسی می شود.                         با توجه به اینکه هنر تلاوت هنری است مبتنی بر استماع، تجزیه و تحلیل موسیقایی در ذهن و اجرای طرح موسیقایی، لذا تلحین از هر دو جنبه مورد بررسی قرار می گیرد. استماع و اجرای طرح و مدل موسیقایی در قالب زیبایی شناسی،  و تجزیه و تحلیل طرح موسیقایی در قالب زیبایی شناختی قرار دارد. از جمله مسائل مهمی که باعث ارتقاء سطح کیفی در هنر تلاوت می شود، توجه به مسائل زیبایی شناسی (شناخت زیبایی ها) و زیبایی شناختی (چرایی و دلیل زیبایی) است. شاید از جمله مسائل مهمی که باعث شده است تا کیفیت تلاوت قراء مصری نسبت به دیگران در سطح بسیار بالاتری باشد، همین موارد باشد.

از قدیم الایام و نزدیک به هشت قرن پیش، هنر تلاوت به عنوان یک منبع تغذیه روحی و معنوی در بین مردم             کشور مصر رایج بوده و هست. لذا در طول این مدت زیبایی شناسی و زیبایی شناختی در بین عموم مردم آن کشوربا تغییرات عمده همراه بوده است. از زمانی که سلسله فاطمیان در مصر، حکومت را به دست گرفته و حدود 300 سال بر آنجا حکمرانی کردند، تغییرات عمده ای در حوزه هنر و بخصوص حوزه هنرهای دینی بوجود آمد.  پدید آمدن قشری از افراد با نام قاری قرآن که قرآن کریم را با الحان موسیقایی و نظم خاصی تلاوت می کردند با استقبال زیادی روبرو شد. پس از گذشت چند دهه، هنر ابتهال و هم چنین مناجات خوانی رواج پیدا کرد و مردم با الحان و نغمات متنوعی آشنا شده و با آنها مأنوس شدند.

نهادینه شدن استماع تلاوت و روی آوردن به هنر تلاوت از جمله موارد بسیار مهمی است که باعث شده است، کیفیت تلاوت قاریان مصری بسیار بالاتر از سایر قاریان سایر کشورها باشد. نهادینه شدن استماع تلاوت های هنری در گذشته، باعث شد که عصری با عنوان عصر طلایی در کشور مصر پدید آید. عصری که تشکیل شده بود از هنر، خلاقیت، احساسات و ذوق.

با وجود چنین شرایطی، تلاوت قاریان مصری همچون محمد رفعت، مصطفی اسماعیل، محمد صدیق منشاوی، عبدالباسط محمد عبدالصمد و بسیاری از قاریان بزرگ آن عصر، در مرحله خلاقیت و تلحین قرار گرفت. اینچنین بود که تلاوت های ماندگار و زیبا و بسیار فنی و هنری از جانب ایشان اجرا شد. ارتباط مردم با قراء و همچنین اهمیت قائل شدن به تلاوت و ارزش گذاری تلاوت ها، باعث شد تا مرحله تلحین با پشتوانه ای نزدیک به 800 سال به شکل غیر قابل تصوری بروز کند.

اما تلحین، خود بر دو بخش است:

1 – تلحین منغومه

2 – تلحین زُخرُفی

هر دو تلحین از دسته ی تغنی قرآن محسوب می شوند که مبتنی بر تفصیل نغمی و به شیوه ارتجال می باشند.

تلحین منغومه

اگر شخصی در تلاوت قرآن از لحاظ خلاقیت و ارائه کارهای نو به درجه ای برسد که بتواند مفاهیم آیات را در قالب تغنی به مستمع خود ارائه کند، به آن تلحین منغومه گفته می شود. منغومه، اصطلاحی در بین قاریان مصری می باشد و به معنی مفهومی خواندن است. ارائه مفاهیم در تلاوت نیز مبتنی بر افعال تلاوت می باشد که نیازمند شناخت می باشد. شخصی که به درجه تلحین نائل می شود، باید  لوازم و عرفیات حرفه ی تلاوت را کسب کرده باشد. زیرا تلحین بالاترین درجه کیفی در تلاوت است و قاری باید تمامی لوازم و اصول حرفه ای تلاوت را کسب کرده و به کار برد.

تلحین زخرفی

اگر شخصی صرفاً با هدف ارائه هنر و ارائه کارهای گوش نواز و زیبا به تلاوت مبادرت ورزد و طرح های جدید و    نو لحنی ارائه نماید، تلحین زخرفی انجام داده است. زخرف به معنی نقش و نگار و زیبایی های چشم نواز است. بسیاری از تلاوت هایی که زیبا ولی غیر ماندگار است، از جمله تلاوت های زخرفی محسوب می شود.                    در تلحین زخرفی، قاری به دنبال ارائه کارهای متعدد و زیبا می باشد. هرچند این تلحین بسیار سخت و دشوار است ولی به جهت ماندگاری و تأثیرگذاری باید مقدمه ای برای تلحین منغومه محسوب و قرار داده شود. شاید یکی از بزرگترین تفاوت هایی که باعث شده است تا سطح و کیفیت قاریان عصر طلایی مصری از سایر قراء در درجه ای بالاتر قرار گیرند این است که تعداد تلحین های زخرفی بسیار کم در تلاوتهایشان مشاهده می شود. همچنین یکی از دلایلی که هنر تلاوت در حال حاضر در کشور مصر با رکود مواجه شده است، روی آوردن به تلحین های زخرفی و افزایش این نوع تلحین در تلاوت ها و همچنین برگشت به مرحله تقلیدخوانی است.

تلحین های زخرفی شاید یک اشکال بزرگ داشته باشند و آن هم ایجاد حالات های زیبا، ولی کاذب است.              حالت هایی که ممکن است رو به ممنوعاتی همچون ترقیص نیز آورد. شاید بتوان خط قرمز تلحین زخرفی را ترقیص دانست و آن این است که تلحین به مرحله ای برسد که شنونده و حتی خود خواننده از آن رقص آید.

اما تلحین منغومه و زخرفی، هر کدام به 3 بخش تقسیم می شوند:

1 – تلحین منغومه تقلیدی                          1 – تلحین زخرفی تقلیدی

2 – تلحین منغومه تألیفی                           2 – تلحین زخرفی تألیفی

3 – تلحین منغومه تدوینی                        3 – تلحین زخرفی تدوینی

تلحین منغومه تقلیدی

آهنگ گذاری که مبتنی بر توجه به مفاهیم و تبعیت از سبک و طرح خاص و مشخص لحنی باشد،  تلحین منغومه تقلیدی محسوب می شود. این مرحله که از مراحل تقلید نسبی محسوب می شود، قاری با استفاده از طرح و ردیف لحنی یک قاری که آن طرح و ردیف بر اساس مفاهیم خلق شده است، تلاوتی را ارائه می نماید. برای مثال فرض کنیم استاد منشاوی آیاتی را که در خصوص مسائل توحید است را با سبک و شیوه ای خاص و زیبا اجرا کرده اند. اگر شخصی که در این مرحله قرار دارد، آیاتی را که با همان مضامین است و طبق سبک و روش  استاد منشاوی ولی با خلاقیت و تنظیم خود، تلاوتی را ارائه نماید، در واقع تلحین منغومه تقلیدی ارائه کرده است. کسی که در این مرحله بتواند تلاوتی را به شکل زیبا و هنرمندانه ارائه نماید، در آینده قاری بسیار خود و خلاقی خواهد شد.

تلحین منغومه تألیفی

آهنگ گذاری که مبتنی بر توجه به مفاهیم و تبعیت از سبک خاصی نبوده و در واقع ترکیبی از سبک ها و طرح های لحنی قاریان مختلف باشد، تلحین منغومه تألیفی محسوب می شود. امروزه همه قاریان ایرانی و سایر کشورها سعی و تلاش دارند که به درجه تلحین منغومه تدوینی دست یابند. در این مرحله، هر چقدر تعداد قاریانی که به عنوان طراح بیشتر باشد، ارزش و درجه تلحین نیز بالاتر خواهد رفت. در این مرحله است که بسیاری از افراد می توانند طرح ها و مدل های لحنی که تا به حال اجرا نشده است را اجرا نمایند. البته مقبولیت و درجه کیفی تلحین منغومه تألیفی بستگی به شرایطی دارد که باید در جای خود بحث شود.

تلحین منغومه تدوینی

آهنگ گذاری که مبتنی بر توجه به مفاهیم و تبعیت از سبک خاصی نبوده و تعداد طرح ها و مدل های لحنی در آن بسیار زیاد و خلاقانه و هنرمندانه باشد را تلحین منغومه تدوینی می گویند. این تلحین بالاترین درجه ای است که قاری می تواند در تغنی آیات قرآن کریم به آن دست یابد. شخصی که بتواند به این مرحله نائل شود عنوان صاحب سبک بر آن صدق خواهد کرد که شرایط آن در نوشتار پیشین اشاره شد. افرادی مانند اساتید، مصطفی اسماعیل، عبدالباسط محمد عبدالصمد، محمدصدیق منشاوی و …. به لحاظ ارائه طرح ها و مدل های متعدد و بدیع لحنی در تلاوت صاحب سبک محسوب می شوند و افرادی در درجات پایین تر قرار دارند عنوان صاحب سبک بر آنها صدق نخواهد کرد.

تلحین زخرفی تقلیدی

آهنگ گذاری که مبتنی بر توجه به مفاهیم نبوده و به تبعیت از سبک خاصی اجرا و ارائه شود، تلحین زخرفی تقلیدی نامیده می شود.

با توجه به اینکه بسیاری از تلاوت های امروزی از حالت منغومه به زخرفی تغییر یافته است نمی توان مثال شاخصی در بین قاریان قرآن کریم را ذکر کرد. اگر شخصی صرفاً  و با هدف ارائه طرح های زیبای لحنی و با تبیعت از سبک خاصی، تلاوتی را ارائه نماید، در واقع تلحین زخرفی تقلیدی انجام داده است.

تلحین زخرفی تألیفی

آهنگ گذاری که مبتنی بر توجه به مفاهیم نبوده و به سبک خاصی نیز متکی نبوده ولی از طرح ها و مدل های لحنی چندین قاری و با هدف ارائه طرح های متنوع و متعدد و زیبای لحنی صورت گیرد، تلحین زخرفی تألیفی نام دارد. امروزه بسیاری از قاریان در جهان اسلام در این مرحله قرار دارند و در پی این هستند که از این مرحله وارد مرحله تلحین منغومه تدوینی شوند. همه مراحلی که اشاره شد، مقدمه ای برای رسیدن به تلحین منغومه تدوینی می باشد.حال بعضی از تلحین ها با رویکرد معنایی صورت می گیرد و بعضی دیگر با رویکرد زیبایی.

تلحین زخرفی تدوینی

آهنگ گذاری که مبتنی بر توجه به مفاهیم نبوده و به سبک خاصی نیز تکی نبوده و تعداد طرح ها و مدل های زیبا و بدیع لحنی در آن بسیار زیاد و خلاقانه و هنرمندانه باشد را تلحین زخرفی تدوینی می گویند. این مرحله ارتباط تنگاتنگی با تلحین منغومه تدوینی دارد. البته همه مراحل ارتباط تنگاتنگ داشته و شاید به نوعی لازم و ملزوم یکدیگر باشند. زیرا شخصی که در مرحله تلحین زخرفی تألیفی قرار داد قطعاً با مفاهیم و مسائل حسی در تلاوت آشنایی دارد و در پی این است که تلاوت خود را تلحین منغومه کند. اما باید قبول کرد بعضی از تلاوت های مبتنی بر مفاهیم نیست. برای مثال تلاوت هایی که در مسابقات قرآن ارائه می شود غالباً با این رویکرد اجرا نمی شود.

نوشته‌ی: محمد کاکاوند، مدرس مجمع قاریان قرآن کریم

شبکه تخصصی قران تبیان